انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

چگونه با «تفکر سیستمی» آینده را رقم بزنیم؟
جواد لگزیان

 در دنیای نامطمئن، بی‌ثبات و به‌هم‌پیوسته امروز برای تصمیم‌گیری درباره زندگی، خانواده و کسب‌وکار، نیازمند روشی جدید برای اندیشیدن هستیم. تفکر سیستمی، با درک و مدیریت ارتباطات متقابل پدیده‌ها در جهان معاصر راهی بهتر برای دیدن هستی، برقراری ارتباط و کار مؤثرتر ارائه می‌کند و به افراد توانایی نگاه کلی‌تر به گیتی، دیدن چیزهایی که قبلاً قابل مشاهده نبودند، پرسیدن سوالات بیشتر قبل از هرگونه نتیجه‌گیری و درک بهتر پیچیدگی‌های اطراف را می‌دهد.

کتاب «تفکر سیستمی در کسب‌وکار و مدیریت؛ اصول و روش‌ها» اصول اساسی تفکر سیستمی را ارائه و خواننده را با نظریه‌ها، چارچوب‌ها و روش‌های مختلفی آشنا می‌کند که به او توانایی مشاهده یک مسئله، در سیستمی گسترده‌تر و به‌صورت کلّی‌تر، را خواهد بخشید.

کتاب تاکید دارد توجه به ارتباطات متقابل پدیده‌ها بسیار مهم است زیرا تلاش برای ایجاد تغییر در یک سیستم ممکن است پیامدهایی ناخواسته در سیستم‌های دیگر داشته باشد. مانند تلاش برای کنترل پشه‌های ناقل بیماری مالاریا با آفت‌کش ددت در بورنئو، که منجر به عواقبی ناخواسته مانند فروریختن پشت‌بام‌ها، تخریب انبارهای غله و شیوع طاعون شد.

تفکر سیستمی به افراد کمک می‌کند که این پیچیدگی را تا حدی درک و چنین پیامدهایی را پیش‌بینی کنند، زیرا آن‌ها می‌آموزند که به مشکلات به عنوان بخشی از یک سیستم بزرگ‌تر نگاه کنند و چگونگی اثرگذاری بخش‌های مختلف سیستم بزرگ‌تر را بررسی نمایند. زمانی‌که فردی متوجه چگونگی ارتباطات درونی و بیرونی یک سیستم شود، می‌تواند با اِعمال مداخلات کنترل‌شده برای تغییر سیستم تلاش کند. همچنین می‌تواند پیش‌بینی کند که چنین مداخلاتی چگونه روی سیستم اثر می‌گذارد.

این کتاب در چهار بخش و ۱۱ فصل تنظیم شده است. در مقدمه، نمایی کلی از آن‌چه در کتاب به آن پرداخته می‌شود، خاستگاه و توسعه تفکر سیستمی و اینکه کتاب حاضر برای چه کسانی مفید است و چگونه می‌توان از آن بهترین بهره را برد، ارائه شده است.

بخش اول کتاب بر مبانی تفکر سیستمی تمرکز دارد. در فصل ۲، مفهوم یک سیستم بیان گردیده، به سوال سیستم چیست، پاسخ داده شده و برخی از مفاهیم اصلی معرفی شده است. در پایان فصل ۲، درباره ارزش تفکر سیستمی بحث شده و مثال‌هایی از این تفکر ارائه شده است.

در فصل ۳، با بیان و تعریف مفاهیمی پیشرفته‌تر، زمینه درک عمیق‌تری از سیستم‌ها و تفکر سیستمی ایجاد شده است. بخش دوم بر مدل‌ها و روش‌ها تمرکز دارد. در فصل ۴ به بررسی برخی از مدل‌ها و چارچوب‌های رایج در تفکر سیستمی پرداخته خواهد شد. در فصل‌های ۵ و ۶، دو رویکرد متفاوت برای تفکر و مدل‌سازی سیستمی بیان شده است. در فصل ۵ تفکر سیستمی سخت به عنوان روشی برای تفکر به‌صورت سیستمی و شیوه‌های مدل‌سازی این نوع از سیستم‌ها ارائه شده است.

فصل ۶ به معرفی تفکر سیستمی نرم پرداخته و روش‌هایی تکمیلی برای درک، مدل‌سازی، تحلیل و بهبود سیستم‌های پیچیده ارائه شده است. یکی از روش‌های معرفی‌شده در فصل ۶، نمودارهای علّی‌حلقوی است که در فصل ۷ با جزئیات بیشتری به آن پرداخته خواهد شد. از این نمودارها می‌توان به‌صورت فراگیر برای تدوین استراتژی باز و تصمیم‌گیری گروهی استفاده نمود. در بخش سوم پیچیدگی سیستم‌ها با جزئیات بیشتری بررسی می‌شود. در فصل ۸ برای معرفی پویایی‌شناسی سیستم‌ها که روشی برای مدل‌سازی و درک سیستم‌های پیچیده است، از شبیه‌ساز آب‌وهوای En-ROADS استفاده می‌گردد. این روش، پویایی‌های رفتاری یک سیستم، از جمله پیامدهای ناخواسته تصمیمات و مداخلات را پررنگ می‌نماید. در این بخش روش استفاده از شبیه‌ساز En-ROADS برای درک مشکل تغییرات اقلیمی بیان‌شده، تا خواننده بتواند با استفاده از دانش قسمت‌های گذشته، راه‌حل خود برای این مسأله را ارائه و توسعه دهد.

در فصل ۹ ماهیت دائم‌التغییر سیستم‌های پیچیده، با کاوش در اهرم‌ها یا نقاط اهرمی، که می‌توانند رفتار کل سیستم را تحت‌تأثیر قرار داده و تغییر دهند، بررسی می‌شود. در این فصل انواع مختلفی از اهرم‌ها به ویژه اهرم‌های ساختاری، اهرم‌های زمانی، اهرم‌های مفهومی و اهرم‌های مرزی معرفی شده و مثال‌هایی عملی از نحوه استفاده از آن‌ها ارائه می‌شود.

بخش پایانی کتاب به آینده می‌نگرد و به سیستم‌هایی می‌پردازد که هنوز وجود ندارند. فصل ۱۰ با بحث در مورد خلاقیت و نوآوری و موانع تفکر خلاقانه و نوآورانه درباره آینده شروع می‌شود. سپس بیان می‌گردد که چرا فکرکردن در مورد آینده‌های جایگزین، مفیدتر از تلاش برای پیش‌بینی آینده است. همچنین خواننده را در تصور سیستم‌هایی که هنوز وجود ندارند و ساخت سناریوهایی برای آن سیستم‌ها یاری می‌کند. در نهایت، فصل ۱۱ خلاصه‌ای از چهار بخش کتاب، درس‌های کلیدی و نکاتی که باید از کتاب آموخته شود، ارائه می‌نماید.

در فرازی خواندنی از کتاب، به این موضوع پرداخته می‌شود که چگونه می‌توان به سیستم‌های آینده یا سیستم‌هایی که هنوز وجود ندارند فکر کرد و جستار به تصور آینده با خلاقیت و نوآوری، که مفاهیمی مکمل‌اند، مرتبط می‌شود: خلاقیت را می‌توان توانایی ارائه ایده‌ها دانست، اما نوآوری تبدیل این ایده‌ها به چیزی مفید است. یکی از جنبه‌های مهم در این زمینه، که در تفکر سیستمی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد، موانع و محدودیت‌های خلاقیت و نوآوری است. این محدودیت ممکن است ناشی از تعریف نوآوری باشد، مثلاً برای نوآوری باید ایده‌هایی جدید داشت؟ یا فقط صرف داشتن ایده می‌تواند منجر به نوآوری شود؟ ممکن است برای ارائه ایده‌ها نیاز به امنیت روانی یا اجازه باشد. همچنین باید دانست که نوآوری یک فرآیند گروهی است که در آن افراد ایده‌های خود را بر اساس ایده‌های دیگران می‌سازند. بنابراین فقدان تنوع ایده در یک گروه می‌تواند خلاقیت را محدود نماید و در نهایت، مفروضات ناخودآگاه و جهان‌بینی‌ها نیز می‌توانند محدودکننده ایده‌ها باشد.

از نگاه نویسندگان کتاب، اومیت بیتیچی و اگنسا اسپنلیس دو مهندس ارشد فعال در زمینه آموزش تفکر سیستمی هنگام تفکر درباره آینده یا تلاش برای تصور سیستمی که هنوز وجود ندارد، شناسایی سیگنال‌ها و پیش‌ران‌ها می‌تواند به شناسایی مسیر کمک نماید. سیگنال‌ها نمونه‌هایی قابل‌مشاهده و پراکنده از تغییری هستند که ممکن است در آینده اتفاق بیفتد، در حالی که پیش‌ران‌ها، روند یا نیرویی هستند که سیگنال‌ها را به جلو رانده و نوع تغییری که ممکن است در آینده رخ دهد را توضیح می‌دهند.

به باور نویسندگان کتاب، وقتی سیگنال‌ها و روندها با هم ترکیب شوند، می‌توان در مورد آینده در غالب سناریوها فکر کرد. هنگام تفکر به آینده، به‌جای تلاش برای پیش‌بینی آن، بهتر است آینده‌های جایگزین را تصور نمود، پس از آن به این فکر کرد که چطور می‌توان آینده مطلوب‌تری رقم زده و چگونه می‌توان از بروز آینده‌ای نامطلوب جلوگیری کرد. بنابراین تصور آینده‌های مختلف، حتی اگر بعید به نظر برسد بسیار با اهمیت خواهد بود.

اومیت بیتیچی و اگنسا اسپنلیس در ادامه سناریوها را بر اساس چهار کهن‌الگوی آینده دسته‌بندی می‌کنتد رشد، محدودیت‌ها و ثبات، زوال و فروپاشی، و تحول. سناریوی رشد فرض می‌کند که روند فعلی ادامه خواهد داشت. در سناریوی محدودیت‌ها و ثبات فرض بر این است که روندهای فعلی توسط چیزی در آینده محدود خواهد شد. سناریوی زوال و فروپاشی نشان‌دهنده رکود یا فروپاشی سیستم به علت یک اختلال قابل‌توجه است و در نهایت سناریوی تحول نشان‌دهنده توسعه سیستم در جهتی جدید، ناشی از یک اختلال بزرگ است.

بحث پیرامون سیستم‌های آینده به همراه گفتارهایی خواندنی درباره مفاهیم مرتبط با سیستم مانند سیستم‌های باز و بسته، سیستم‌های نرم و سخت و جایگاه آن‌ها در تفکر و فهم سیستمی دنیا، سیستم‌های زنده، سلسه‌مراتب سیستم‌ها، مرز سیستم، نحوه نمایش سیستم و تعامل اجزاء و قواعد کلی برای فهم سیستم‌ها را می‌توان در این کتاب مفید و راهگشا مطالعه کرد.

«تفکر سیستمی در کسب‌وکار و مدیریت؛ اصول و روش‌ها» نوشته اومیت بیتیچی و اگنسا اسپنلیس با ترجمه علی سیبویه و سیدعلی دخیل‌علیان با پیشگفتاری از پروفسور علینقی مشایخی در ۲۶۴ صفحه و با قیمت ۲۶۵,۰۰۰ تومان را جهاد دانشگاهی مشهد به تازگی رهسپار بازار کتاب کرده است.

این کتاب در ایبنا و نخست‌نیوز هم معرفی شده است.