انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

سرزندگی و نشاط روستایی با کشاورزی ارگانیک

جواد لگزیان

 

کشاورزی ارگانیک یک سامانه نوین کشاورزی است که با عملیات «تغذیه خاک، نه گیاه» تلاش دارد همگام و هماهنگ با طبیعت سرزندگی و نشاط روستایی را به دنیای مزرعه‌ هدیه بخشد.

کتاب «کشاورزی ارگانیک: پیشرفت‌ها و شیوه‌های مدیریت خاک» با مروری به مفاهیم کشاورزی ارگانیک و دستاوردهای جدید آن، طیف وسیعی از شیوه‌های مدیریتی مدرن و پیشرو این شیوه کشاورزی را بویژه در هند توضیح می‌دهد تا سرمشقی باشد در جهت حفظ زیست‌بوم، تولید محصول پایدار و شکوفایی اجتماعی.

کتاب در ۱۴ فصل سامان یافته است: مفهوم جهانی کشاورزی ارگانیک؛ شیوه‌های کشاورزی حفاظتی در کشاورزی ارگانیک؛ مدیریت حاصلخیزی خاک در کشاورزی ارگانیک؛ ساختار جامعه میکروبی در کشاورزی ارگانیک و مدیریت آنها؛ استفاده از محرک‌های زیستی میکروبی در کشاورزی ارگانیک؛ اصلاح خاک‌های شور ‌به‌وسیله میکروب‌های خاک برای ترویج کشاورزی ارگانیک؛ بهبود دسترسی به عناصر غذایی کم‌مصرف در خاک تحت کشاورزی ارگانیک؛ مواد غذایی گیاهی ارگانیک،  حفاظت و مدیریت تولید ؛ نقش کود و آفت‌کش‌های زیستی در کشاورزی ارگانیک؛ کاهش تنش‌های زنده و غیرزیستی ‌به‌وسیله ریزوباکتری‌های محرک رشد گیاهان؛ تولید و صدور گواهینامه بذر ارگانیک با اشاره ویژه به راجستان؛ تولید سبزیجات ارگانیک و تأثیر آن بر خاک، محیط زیست و جامعه؛ به سوی صدور گواهینامه محصولات ارگانیک: سامانه ضمانت مشارکتی(PGS) در فرایند صدور گواهینامه، و کشاورزی متداول (مرسوم) در مقابل کشاورزی ارگانیک: وضعیت عناصر غذایی.

در نخستین فصل کتاب «مفهوم جهانی کشاورزی ارگانیک» تاکید می‌شود، کشاورزی ارگانیک باید سلامت خاک، گیاه، حیوان و انسان را به‌عنوان یک اصل یکپارچه و جدانشدنی حفظ و ارتقا دهد. طبیعت بهترین الگو برای کشاورزی ارگانیک است، زیرا در کشاورزی ارگانیک خاک یک موجود زنده است و کل محیط خاک، از ساختار خاک گرفته تا پوشش خاک از اهمیت بالایی برخوردار است. در کشاورزی ارگانیک جمعیت زنده خاک، میکروب‌ها و موجودات دیگر که به‌طور مداوم در باروری آن نقش دارند و باید محافظت شده و پرورش داده شوند. همچنین کشاورزی ارگانیک از هیچ نهاده‌ای استفاده نمی‌کند و در استفاده از آب نیز رفتاری معقول دارد.

در ادامه خاطرنشان می‌شود، مزارع ارگانیک از آفت‌کش‌های مصنوعی که پتانسیل آسیب‌رساندن به خاک، آب و حیات‌وحش را دارند، استفاده نمی‌کنند؛ در حفظ زیست‌بوم‌های متنوع، به‌عنوان‌مثال جمعیت گیاهان، حشرات و همچنین حیوانات بهتر از مزارع معمولی هستند؛ و در واحد سطح یا واحد عملکرد، انرژی کمتری مصرف می‌کنند و ضایعات کمتری تولید می‌کنند.

یافته‌ها و گزارش‌ها در مورد مزایای غذاهای ارگانیک در فصل  هشتم «مواد غذایی گیاهی ارگانیک» مطالعه شده است: غذاهای ارگانیک مانند سبزیجات، میوه‌ها و شیر عناصر غذایی بیشتری نسبت به غذاهای غیرارگانیک فراهم می‌کنند . میوه‌ها، سبزیجات  و محصولات لبنی ارگانیک حاوی آنتی‌اکسیدان‌ها، عناصر غذایی، ویتامین‌ها و موادی دیگر هستند که برای بدن انسان مفید هستند . طعم سبزیجات ارگانیک هم بسیار بهتر از سبزیجات غیرارگانیک است و بسیاری از مشتریان میوه‌های ارگانیک را نه تنها به‌دلیل ارزش غذایی آنها، بلکه به‌دلیل طعم بسیار بهتر آنها ترجیح می‌دهند.

درباره راهبردهای کنترل بیماری و آفات در کشاورزی ارگانیک در فصل دوازدهم «تولید سبزیجات ارگانیک و تأثیر آن بر خاک، محیط زیست و جامعه» آمده است که این راهبردها عمدتاً پیشگیرانه هستند تا درمانی؛ بنابراین استفاده از بذرها و مواد کاشت عاری از بیماری، مدیریت ناقلین و از بین بردن عوامل بیماریزای خاکزاد از طریق آفتاب‌دهی خاک یا ضدعفونی بی‌هوازی خاک، اقدامات مهمی هستند که باید انجام شوند. اصلاحات ارگانیک، کنترل زراعی و زیست‌پالایی با عوامل بیماری‌زای مناسب، عوامل کنترل زیستی، آفتاب‌دهی خاک و استفاده از مواد گیاهی از اقداماتی است که ‌به‌عنوان اقدامات کنترلی در کشاورزی ارگانیک سبزیجات انجام می‌شود.

در فصل دوازدهم به نقش سازنده کشاورزی ارگانیک در تغییرات اقلیمی هم اشاره شده است: سازگاری از طریق کشاورزی پایدار نیازمند زمان است و سازگاری با تغییر اقلیم شامل تغییرات کل‌نگر در شیوه‌های مدیریت کشاورزی و زیست‌محیطی است. در این راستا کشت سبزیجات ارگانیک می‌تواند کمک زیادی به کاهش انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای کند. با توجه به تغییر سطح آب‌های زیرزمینی، کشاورزان تمایل به کشت سبزیجات با مصرف آب کمتر به‌جای برنج دارند. توجه به سناریوهای تغییر اقلیم و پدیده‌های مرتبط با آن، مزارع ارگانیک از نظر وضعیت سلامت یا باروری خاک مزیت بیشتری دارند. ‌به‌عنوان مثال،  تحت شرایط خشکسالی خاک مزارع ارگانیک قدرت نگهداری آب بسیار بالاتری دارد و از تخریب خاک و فرسایش جلوگیری می‌کند، و در نهایت به بهبود ساختار خاک کمک می‌کند.

در بخش خواندنی دیگری از فصل دوازدهم به «کود سبز» پرداخته می‌شود: کود سبز، ادغام بافت گیاه سبز (زنده) با خاک به منظور تأمین عناصر غذایی ضروری گیاه است. هنگامی که از بافت‌های سبز و آبدار استفاده می‌شود، تجزیه زیست‌توده ادغام‌شده سریع‌تر رخ می‌دهد و «کود سبز» تولید می‌شود. گیاهانی که برای ادغام با خاک رشد می‌کنند محصولات کود سبز نامیده می‌شوند. برخی از حبوباتی که به‌طور بالقوه ‌به‌عنوان کود سبز استفاده می‌شوند عبارتند از شاهدانه، لوبیا چشم‌بلبلی، ماش، لوبیا، گوار، شبدر برسیم و دیگر حبوبات.

در جریان بحثی علمی کتاب از لزوم نگاه عملیاتی به کشاورزی ارگانیک می‌گوید: امکان‌سنجی و کاربرد عملی یک سامانه کشاورزی خاص ممکن است برای مناطق اقلیمی خاص مناسب باشد. به عبارت دیگر عملکرد ثمربخش یک سامانه کشاورزی خاص ممکن است لزوماً در هر موقعیتی تکرار نشود. ‌درحالی‌که سامانه کشاورزی ارگانیک در تلاش است تا افق خود را در سراسر جهان گسترش دهد، با این وجود توسعه عملکرد سامانه ارگانیک پیچیده و چالش‌برانگیز به نظر می‌رسد. جالب توجه است که محققین مختلف گزارش کردند که افت عملکرد در مزارع ارگانیکی که به خوبی کنترل و مدیریت شده‌اند کاهش یافته است . علاوه بر این، با توجه به سناریوهای تغییر اقلیم و پدیده‌های مرتبط با آن، مزارع ارگانیک از نظر وضعیت سلامت یا باروری خاک مزیت بیشتری دارند. ‌به‌عنوان مثال، تحت شرایط خشکسالی خاک مزارع ارگانیک قدرت نگهداری آب بسیار بالاتری دارد و از تخریب خاک و فرسایش جلوگیری می‌کند، و در نهایت به بهبود ساختار خاک کمک می‌کند.

کتاب در نهایت با گفتارهایی راهگشا و انگیزه‌بخش از دستاوردهای کشاورزی ارگانیک بویژه کارآفرینی می‌نویسد: مزرعه ارگانیک به نیروی کار بیشتری نیاز دارد و فرصتهای شغلی بسیاری را برای جوانان روستایی فراهم می‌کند. کشاورزی ارگانیک می‌تواند سهم عمده‌ای در سرزندگی و نشاط روستایی داشته باشد. توانایی حل مسأله و خوداتکایی در کشاورزی ارگانیک برای حفظ سرزندگی و نشاط روستایی اهمیت دارد. در این رابطه باید توجه داشت ترویج تولید سبزیجات ارگانیک می‌تواند از طریق رویکرد گروهی کشاورزان انجام شود تا با همراهی با این گروه کشاورزان توانمند ‌شوند. گروه‌های کشاورزان به‌ویژه تعاونی‌ها  و سازمان تولیدکنندگان کشاورزی  می‌توانند رویکرد بسیار مثمرثمری در توانمندسازی کشاورزان در مناطق روستایی داشته باشند. بدیهی است که پیوستن به شرکت‌های تولیدکننده کشاورزی باعث افزایش معیشت زنان روستایی در هند شده است.

کشاورزی ارگانیک همچنین تنوع زیستی حفظ و بوم‌گردی را ترویج می‌کند و مزارع ارگانیک به‌طور متوسط زیستگاه حیات وحش طبیعی بیشتری دارند. کشاورزی ارگانیک به‌دلیل داشتن تصویر مثبت بوم‌شناختی به افزایش اشتغال در گردشگری کمک می‌کند. در هند روستای اناباوی تلانگانا، روستای پوسارلاپادو، در ناحیه سریکولام آندرا پرادش و چندین روستای دیگر در شمال شرق و کل ایالت سیکیم به علت داشتن کشاورزی ارگانیک از گردشگران و بازدیدکنندگان از طریق گردشگری محلی درآمد کسب می‌کنند که باعث تقویت اقتصاد محلی می‌شود.

کشاورزی ارگانیک به علاوه به صرفه‌جویی در هزینه‌های دولت برای واردات کود و یارانه کمک می‌کند که از این پول می‌توان برای افزایش رفاه جامعه استفاده کرد. استفاده از کشاورزی ارگانیک باعث کاهش وابستگی به کودهای معدنی می‌شود. در کشوری مانند هند، دولت هر سال کودهایی به ارزش 4 تا 6 هزار میلیون دلار وارد می‌کند. اما در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ واردات کود کاهش یافته و روند نزولی داشته است. پذیرش کشاورزی ارگانیک باعث کاهش بیشتر واردات کود توسط دولت‌ها می‌شود و پول آن می‌تواند برای توسعه جامعه هزینه شود.

کتاب «کشاورزی ارگانیک: پیشرفت‌ها و شیوه‌های مدیریت خاک» با ویراستاری ویجی سینگ مینا، سونیتا کوماری مینا، آمیتاوا راکشیت، جانسون استنلی و چروکومالی سرینیواسارائو با ترجمه سیدعبدالرضا کاظمینی و محمدرضا عدالت‌پیشه را در ۳۹۲ صفحه و با قیمت ۳۳۰۰۰۰ تومان انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد رهسپار بازار کتاب کرده است.

این خبر در: کتاب‌نیوز، ایبنا ، نخست‌نیوز و ....  نیز منتشر شده است.