انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

جواد لگزیان

کتاب «کاهش فقر شهری در جهان جنوب» با ترجمه سعید شریعتی مزینانی و سیمین فروغ‌زاده به این موضوع اشاره دارد که چه عاملی در کاهش فقر شهری مؤثر است، چرا مؤثر است و ایده‌های امروزی برای کاهش فقر شهری چیست. نویسندگان این اثر می‌کوشند با شناخت معایب روش‌‏های پیشین، برنامه‌های حامی فقرا را مطالعه، بررسی و ارتقا دهند.
سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - جواد لگزیان: کوچه‌های دود گرفته پر سر و صدا با جمعیتی انبوه اغلب بیکار و بیمار که با مشکلاتی مانند مواد مخدر و بزهکاری دست و پنجه نرم می‌کنند، تصویری تلخ از گسترش فقر در حاشیه شهرهای پرجمعیت امروز دنیاست. برای شناخت و رویارویی با این فقر شهری کتاب «کاهش فقر شهری در جهان جنوب» یک راهنما و همراه بی‌نظیر است که ما را با مهمترین دستاورد بشریت در نبرد با فقر آشنا می‌کند: «مداخلات برنامه‌ریزی شده» با ایجاد سکونتگاه‌های جدید و طراحی محله‌های جدید با مشارکت کلیدی خود فقرای شهری.

دیوید ساترثویت عضو ارشد «مؤسسه بین‌‏المللی محیط‌زیست و توسعه» و استاد «واحد برنامه‌‏ریزی توسعه کالج دانشگاهی لندن» و دایانا میتلین اقتصاددان و متخصص توسعه اجتماعی «مؤسسه بین‌‏المللی محیط زیست و توسعه» و استاد دانشگاه منچستر انگلستان در کتاب «کاهش فقر شهری در جهان جنوب» به سراغ بحث فقر شهری در جهان جنوب یعنی کشورهای کمتر توسعه‌یافته یا اقتصادهای کم‌‏درآمد می‌روند و توضیح می‌دهند چه عاملی در کاهش فقر شهری مؤثر است، چرا مؤثر است و ایده‌های امروزی برای کاهش فقر شهری چیست. آنها می‌کوشند با شناخت معایب روش‌‏های پیشین، سیاست‌ها و برنامه‌های حامی فقرا را مطالعه، بررسی و ارتقا دهند.

ساترثویت و میتلین در فصل نخست کتاب «مقدمه» تعیین خط فقر بر اساس درآمد روزانه یک دلار را نمونه‌ای از کاربرد یک تعریف بسیار ساده‌انگارانه از خط فقر ارزیابی می‌کنند که به نقش‌های متعددی که مسکن و محله می‌تواند در کاهش محرومیت داشته باشد، کم‏‌توجهی می‌کند. آنها تاکید دارند، کاهش فقر شهری نیازمند یک دولت فعال در هر مرکز یا ناحیه شهری است که به مسئولیت‌های خود رسیدگی کند.
این در صورتی و هنگامی محتمل‌‏تر است که حکومت در برابر جمعیت کم‏‌درآمد خود پاسخگو باشد. اگر قرار است حکومت در جهت خیرِعمومی عمل کند به چنین روابطی نیازمند است. سپس به بررسی این موضوع می‌پردازند که چه اقدام‌اتی لازم است تا دولت به روش‌هایی عمل کند که دست‏‌کم حامی بعضی از مسیرهای متعدد به‌سوی کاهش فقر باشد.

دومین فصل «رویکردهای کاهش فقر در شهرک‌ها و شهرها در جهان جنوب» رویکردهای متفاوت کاهش فقر شهری مدیریت رفاهی، مدیریت شهری، حکمرانی مشارکتی، رویکرد حقوقی به توسعه، بهبود دسترسی به بازار، رویکردهای مبتنی بر جنبش اجتماعی، خودیاریگری حمایت‌شده و توسعه اجتماع محلی و حامی‌پروری را مورد بررسی قرار می‏‌دهد.

فصل سوم «کار مؤسسات محلی، ملی و بین‌المللی» روش‏‌های تبدیل این رویکردها به برنامه‌‏‏های اقدام توسط سازمان‏‌های گوناگون را مطالعه می‌‏کند و فصل چهارم «کاهش فقر با رهبری شهروندان» درباره «مداخلات برنامه‌ریزی شده» مشخصی بحث می‌کند که شایسته توجه‏‌اند زیرا باعث کاهش فقر شده‏‌اند و به درجه‌‏ای از تغییر سیاسی به نفع فقرا دست یافته‌‏اند.
در این فصل سازمان‌های اجتماعی پیش‌رو و برنامه‌های آن‌ها معرفی و سیر تاریخی سازمان‌ها به طور خلاصه ارائه شده و برنامه‏‌های موردنظر آنها تشریح و تأثیرات برنامه‌ها شناسایی می‌شود. این سازمان‌های اجتماعی عبارتند از: اتحادیه ملّی زاغه‏‌نشینان (هند)، پروژه آزمایشی اورنگی (پاکستان)، مؤسسه توسعه سازمان‌‏های اجتماعی (تایلند)، ائتلاف آسیایی برای حق مسکن (آسیا)، و بین‌‏الملل آلونک / زاغه‌‏نشینان (آفریقای جنوبی).

«فهم سیاست‌ورزی و تحول حامی فقرا» عنوان پنجمین فصل است که «مداخلات برنامه‌ریزی شده» را از نظر شباهت‌های موجود در راهبردهای اساسی‌شان تحلیل و دلایل کارآمدی آنها را بیان می‌کند.

فصل ششم «آینده‌ای که شهرنشینان کم‌درآمد خواهان آنند و می‌توانند به تضمین آن کمک کنند» برخی پیامدهای اجرای «مداخلات برنامه‌ریزی شده» را برای دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی در حرکت روبه‏‌جلو و کاهش فقر شهری برجسته می‌کند. کتاب با بحث‏‌هایی در این زمینه به پایان می‌رسد که دولت‏‌های محلی، ملی و مؤسسه‌های بین‌المللی چگونه می‌توانند در رسیدگی به مسئله فقر شهری در مقیاس مطلوب بسیار مؤثرتر باشند و اینکه چگونه ‏این امر بستگی دارد به اینکه بتوانند به صدای جمعیت‏‌های کم‏‌درآمد گوش دهند، از آنان بیاموزند، با آنان کار کنند و به آنان پاسخگوتر باشند.

از نگاه ساترثویت و میتلین ‏بررسی تجربه‌های موفق به سه اصل مهم از جمله مشارکت کلیدی خود فقرای شهری در کاهش فقر اشاره دارد: اولین اصل، حمایت صریح از صدای بیشتر برای گروه‏‌های کم‌‏درآمد و در مقیاس شهر، و نیز حمایت از مشارکت فعال آنان در تدوین راه‏‌حل‏ها است (هرچند به روش‌‏های بسیار متفاوت). اکثر نوآوری‏‌ها به قدرت و نبوغ سازمان‌های مردمی و ظرفیت‌‏های گروهی آنان متکی‏‌اند.

دومین اصل مشترک این است که همه برنامه‌‏ها شامل یک تمرکز قوی بر ابتکارات محلی در زمینه مسکن، حق زمین و خدمات پایه بودند. همه به دنبال تأثیر گسترده‏‌تر از طریق ابتکارات متعدد محلی (و گروه‏‌هایی که روی آنها کار می‌‏کنند) و از طریق این کثرت، تأثیرگذاری بر تغییرات سیاسی بودند. برای گروه‌‏های فقیر شهری تغییر در روابط با دولت محلی - و سایر دستگاه‌‏های دولتی - مستلزم سازمان‌‏های جمعی خودمختار و قدرتمند است.

سومین اصل تاکید دارد که برنامه‌ها دقت زیادی در نحوه استفاده از پول داشتند- با هدف افزایش پولی که می‌توانستند به دست آورند (از طریق پس‌اندازها و مشارکت مستقیم اجتماع محلّی) و حمایت‌های دیگری که در مورد آنها با بیرون مذاکره می‌شد. در صورت امکان، این طرح‏‌ها از وام استفاده می‌کردند و بازپرداخت وام‏‌ها باعث چرخش وجوه می‌شد. کار در هر مقیاسی بالاتر از سطح خانوار نیازمند توانایی مالی جمعی در سطح محلّه و بالاتر است. بدون این قابلیت، گروه‌‏های محلی نخواهند توانست مشارکت معناداری در پروژه‌‏ها و برنامه‌‏های توسعه که هدفشان رفع فقر از این گروه‌‏هاست، داشته باشند.

کتاب در ارائه گزارش از فعالیت‌های راه‌گشای سازمان‌های اجتماعی که با «مداخلات برنامه‌ریزی شده» توانستند سرپناه‌های مناسب دارای تراکم بالا بسازند تا سرمایه لازم برای ایجاد زیرساخت برای هر فرد و خانوار را کاهش دهند، و آنگاه یک محله امن و زیبا بسازند، یک نقشه راه کاربردی و دقیق برای فعالان عرصه کاهش فقر شهری پدید آورده است که می‌تواند راهنمایی تمام‌عیار برای آنها باشد.

اتحادیه ملّی زاغه‌‏نشینان (هند) کار را با ایجاد مدرسه‌ای برای آموزش مدیریت دفع زباله، استفاده از آب و اصلاح و بهبود روش‌های زندگی آغاز کرد. اتحادیه با تدوین برنامه «تسهیلات مالی برای ایجاد زیرساخت با هدایت اجتماع محلی» نخست در ایجاد سرویس‌های دستشویی عمومی در مناطق فقیر کوشید و سپس با طرح‌های بزرگ خانه‌سازی در هند و تهیه سکونت‌گاه‌های جدید و طراحی محله‌های جدید راه را ادامه داد. نقش تعیین‌کننده زنان زاغه‌نشین و پیاده‌رونشین هند در این برنامه‌ها بسیار پیشرو و شایسته بوده است به‌طوری‌که آنها برنامه ایجاد بلوک دستشویی عمومی را طراحی و اجرا کردند.

در پروژه آزمایشی اورنگی (پاکستان) ابتدا مشکلات در مناطق فقیرنشین شناسایی و سپس یک طرح گسترده بهداشتی در کراچی آماده شد و آنگاه با همکاری دولت طرح شبکه آب و فاضلاب در بسیاری نقاط پاکستان به اجرا درآمد. نکته مهم در اینجا این بود که بانیان طرح به تجربه دریافتند همه مردم مناطق فقیرنشین باید کوچه و خیابان را مانند خانه از خود بدانند و در توسعه آن مشارکت کنند.

مؤسسه توسعه سازمان‏‌های اجتماعی (تایلند) یک طرح پیشرو برای مدیریت پس‌اندازهای کوچک در جهت تامین مسکن فقرا پدید آورد که این طرح در مدتی کوتاه با جلب اجتماع‌های محلی و شبکه‌های اجتماعی افراد را به کار با یکدیگر، تفکر جمعی و مدیریت مالی جمعی سوق داد. احیای فرهنگ جمع‌پذیری در مناطق کم‌درآمد یک دستاورد مهم برای برنامه‌ای به نام بان‌ماکونگ است که به‌سازی مناطق محروم با کمک فقرای شهری را در دستور کار دارد.

ائتلاف آسیایی برای حق مسکن (آسیا) با مدیریت صندوق‌های پس‌انداز جمعی گام‌های مهمی در «مداخلات برنامه‌ریزی شده» برای حل مشکل آب، بهداشت، زمین و مسکن برای فقرای شهری برداشت.‬ بین‌‏الملل آلونک / زاغه‌‏نشینان (آفریقای جنوبی) نیز با الگوبرداری از اتحادیه ملّی زاغه‏‌نشینان و با تکیه بر پس‌اندازهای کوچک بهبود وضع مسکن و محله را امکان‌پذیر ساخت.

به گزارش ایبنا؛ کتاب «کاهش فقر شهری در جهان جنوب» اثر دیوید ساترثویت و دیانا میتلین با ترجمه سعید شریعتی مزینانی و سیمین فروغ زاده را انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد در ۳۴۰ صفحه و با قیمت ۳۹۰ هزار تومان رهسپار بازار کتاب کرده است.

 

این خبر در خبرگزاری ایبنا  و عصر ایران ، روزنامه شرق و نخست‌نیوز منتشر شده است.